Η καταστροφή του άλλου ως αυτοκαταστροφή

Το πρόσφατο Όνειρο της Κασσάνδρας κατακρίθηκε αδίκως από ορισμένους θεατές ως απλή παραλλαγή του Match Point. Σίγουρα τα δυο φιλμ, που δεν απέχουν πολύ χρονικά, έχουν ομοιότητες σεναριακές και σκηνοθετικές, άλλωστε υπογράφονται από τον ίδιο σεναριογράφο και σκηνοθέτη! Εντάσσονται επίσης και τα δυο στην «ευρωπαϊκή περίοδο» του Γ.Άλεν, η οποία -και εδώ ρισκάρω μια πρόβλεψη- θα καταγραφεί από τους ιστορικούς του μέλλοντος ως μια από τις πιο δημιουργικές του νεοϋορκέζου καλλιτέχνη. Ο οποίος φαίνεται ότι έχει εν μέρει επιλύσει τα συναισθηματικής-προσωπικής τάξεως προβλήματα που τον απασχολούσαν επί μακρόν και μπορεί τώρα, προς το τέλος της μεγάλης καριέρας του, να γράψει σοβαρότερες και πιο δραματικές ιστορίες. Δηλώνει μάλιστα, ότι στην ηλικία που βρίσκεται, περισσότερη όρεξη έχει να γράψει αυτού του είδους τις ιστορίες (Σ.Μπιέρκμαν επιμ., Ο Γούντι Άλεν για τον Γούντι Άλεν, εκδ.Μεταίχμιο, σελ.450).

Στο ίδιο βιβλίο, μιλώντας για το Match Point, ο Άλεν υποστηρίζει ότι η ταινία του πραγματεύεται το θέμα της τύχης (σελ.448). Ας μου επιτραπεί να συμπληρώσω τη δήλωση αυτή : η ταινία αφορμάται όντως από την εμμενή συμπτωματικότητα των γεγονότων για να στραφεί όμως κατόπιν στη διερεύνηση του θεμελιώδους ζητήματος της έλλειψης νοήματος στα πράγματα. Σίγουρα τα δυο αυτά συνδέονται άρρηκτα, αλλά η εστίαση αποκλειστικά στο θέμα του τύχης (που δεν πιστεύω ότι την επιθυμεί ο Άλεν) αποκρύβει ενδεχομένως άλλες πιο ουσιαστικές διαστάσεις της ταινίας. Στο Όνειρο της Κασσάνδρας το τυχαίο είναι παρόν, αλλά μάλλον διαδραματίζει ένα περιφερειακό ρόλο. Τυχαίες συναντήσεις σε επαρχιακούς δρόμους ή πάρτι κι απρόβλεπτες καταστάσεις δεν εμποδίζουν τη «φυσική ροή» των πραγμάτων. Η ατομική βούληση και οι προσχεδιασμένες ενέργειες αποδεικνύονται άκρως αποτελεσματικές.

Συσχετίζοντας το Όνειρο της Κασσάνδρας με το Match Point, διαπιστώνουμε ότι ο Γ.Άλεν βρίσκει άκρως θελκτική –καλλιτεχνικά- την έννοια του εγκλήματος, εικονογραφώντας τα κίνητρα που οδηγούν στην τέλεσή του, την ψυχολογική κατάσταση του εγκληματία πριν και μετά την αποτρόπαια πράξη, τις συνέπειες αυτής. Το αξίωμα στο οποίο βασίζεται το φιλμ είναι η απόλυτη ελευθερία των ανθρωπίνων όντων, η οποία υπογραμμίζεται, όπως και στο Match Point, από την έλλειψη –εξωτερικής- τιμωρίας για την παραβίαση ενός ηθικού κανόνα.

Ο Άλεν αναδεικνύει τη θεατρικότητα και άρα τη δραματικότητα, που ενέχει το έγκλημα, υιοθετώντας, στον αντίποδα της χολιγουντιανής λογικής, μια αφαιρετική-ελλειπτική γραμμή, που το καθιστά απείρως πιο «ηχηρό». Επιμένει, δίχως να ηθικολογεί, ότι το πριν και το μετά της πράξης διαχωρίζονται οντολογικά με ένα ριζικό τρόπο, ωστόσο πάει ένα βήμα παραπέρα από το Match Point, αναζητώντας τις έσχατες συνέπειές της πάνω στην ανθρώπινη ψυχολογία. Για τον Άλεν, η εξαχρείωση που ακολουθεί της τέλεσης του στυγνού, προμελετημένου εγκλήματος σε βάρος ενός αγνώστου (και στο Match Point το ένα εκ των δυο θυμάτων δεν έχει ουσιαστικούς δεσμούς με το θύτη) είναι απόλυτη και μη αναστρέψιμη. Ωστόσο, δεν πρόκειται για μια πτώση από ένα ηθικά καθαρό σύμπαν, αλλά για μια φυσιολογική συνέχεια μιας ολότελα μοντέρνας μανίας : της επιδίωξης της απόκτησης πλούτου και της κοινωνικής ανόδου με κάθε μέσο, κυρίως αθέμιτο.

Η κοινωνική ιεραρχία είναι τόσο συμπαγής και αρραγής ώστε η θεμελιώδης κανονιστική αρχή της modernité, ο ατομικισμός, που εδράζεται στην αφετηριακή ισότητα των υποκειμένων, αδυνατεί να την εκπορθήσει εκ των έσω. Τι απομένει; Η υπερπήδηση, μέσω του εγκλήματος, των συμβατικών κανόνων του παιχνιδιού, στο μέτρο που η «τράπουλα είναι σημαδεμένη». Αλλά και πάλι, η «νίκη» είναι πρόσκαιρη, καθόσον η καταστροφή του άλλου δεν μπορεί παρά να συνεπιφέρει και την καταστροφή του ίδιου μας του εαυτού. Η ανάδειξη λοιπόν από τον Άλεν της αντίφασης ανάμεσα στην άκαμπτη ιεραρχία του πλούτου και στη βασική ιδέα της κινητικότητας που (θα ’πρεπε να) διέπει τις κοινωνίες μας προσδίδει στο Όνειρο της Κασσάνδρας μια διαχρονικότητα, καθιστώντας το εν τέλει εξόχως συμβολικό.