Η εσωτερική διάσταση της ηθικής

Προβληματίστηκα αρκετά μέχρι να «ξεκλειδώσω» το φιλμ του Γούντυ Άλεν, που εγκαινίασε το σχετικά πρόσφατο "ευρωπαϊκό κύκλο" του νεοϋορκέζου σκηνοθέτη. Πρέπει να ομολογήσω ότι με βοήθησε σε αυτό μια συνέντευξή του στο γαλλικό περιοδικό Télérama. Εκεί ο Άλεν υποστηρίζει ότι είναι πεσιμιστής και όχι κυνικός. Αν και οι αυτοαναφορικές δηλώσεις των καλλιτεχνών πρέπει να αντιμετωπίζονται πάντοτε με επιφυλακτικότητα, θεωρώ ότι η συγκεκριμένη ανταποκρίνεται στην αλήθεια. Ως εκ τούτου διαφωνώ με όσους επαινούν ή κατηγορούν το φιλμ για τον «κυνισμό» του. Ο Άλεν είτε στις κωμωδίες του είτε στα πιο σκοτεινά του έργα διερευνά το ζήτημα της έλλειψης υπέρτατου νοήματος, όπως κάνουν κατά μία έννοια όλοι οι μεγάλοι δημιουργοί. Στο Match Point το καινούριο προς αυτόν περιβάλλον γυρισμάτων του επιτρέπει να αναβαπτιστεί καλλιτεχνικά και να αφοσιωθεί στην ουσία των πραγμάτων. Το αποτέλεσμα εντυπωσιάζει στο μέτρο που ο Άλεν σπανίως κάνει γυρίσματα εκτός Νέας Υόρκης. Στη μεστότητα του φιλμ συνεισέφεραν όλα τα μέλη του συνεργείου χάρη στην εργατικότητά τους που κατά τον Άλεν ξεπέρασε τα πλαίσια ενός τυπικού επαγγελματισμού.

Εξετάζοντας λοιπόν το έργο, το μυαλό μου πήγε στο Tractatus Logico Philosophicus του Βιτγκενστάιν : θεωρώ ότι δύο αποσπάσματα από το βιβλίο ταιριάζουν γάντι στην ταινία. Ο Βιτγκενστάιν γράφει ότι αν υπάρχει μία αξία, που να έχει αξία, πρέπει να βρίσκεται έξω από όλα όσα συμβαίνουν και είναι έτσι. Γιατί όλα όσα συμβαίνουν και είναι έτσι, είναι συμπτωματικά. Ποια θα μπορούσε να είναι καλύτερη περιγραφή της προβληματικής της ταινίας έτσι όπως παρουσιάζεται συμπυκνωμένη στην εναρκτήρια σκηνή με το μπαλάκι; Ο Βιτγκενστάιν γράφει επίσης ότι η πρώτη σκέψη όταν διατυπώνεται ένας ηθικός νόμος της μορφής «Ου…» είναι: «Και τι θα γίνει, αν το κάνω;». Είναι όμως φανερό, συνεχίζει ο Βιτγκενστάιν, πως η ηθική δεν έχει να κάνει τίποτα με την τιμωρία και την αμοιβή με τη συνηθισμένη έννοια. Έτσι αυτή η ερώτηση για τις συνέπειες μιας πράξης πρέπει να είναι αδιάφορη. Τουλάχιστον αυτές οι συνέπειες δεν πρέπει να είναι γεγονότα. Γιατί στην ερώτηση εκείνη που θέσαμε, κάτι πρέπει να είναι τελικά σωστό. Και καταλήγει ότι πρέπει βέβαια να υπάρχει ένα είδος ηθικής αμοιβής και ηθικής τιμωρίας, αλλά αυτές πρέπει να βρίσκονται στην ίδια την πράξη.

Αυτό νομίζω μας λέει ο Άλεν, ο οποίος δεν κατατρύχεται όπως ο δάσκαλός του ο Μπέργκμαν από μία καταπιεστική θρησκευτική κατήχηση, και άρα μπορεί να δει ακόμα πιο καθαρά το μηχανισμό που γεννά τα εγκλήματα καθώς και τις συνέπειές τους. Ο πρωταγωνιστής δεν έχει φυσικά τα «τυπικά» εξωτερικά χαρακτηριστικά του εγκληματία. Απεναντίας είναι εμφανίσιμος, ευγενής και τυπικός στη δουλειά του. Παράλληλα όμως είναι ένας αδιάφορος άνθρωπος: η ενασχόληση με τον Ντοστογιέφσκι, αντί να φανερώνει ενδιαφέρον για την υψηλή τέχνη ή για τα βαθιά υπαρξιακά ερωτήματα, γίνεται παραμορφωτικά, μέσω ενός βοηθήματος, που θα επιτρέψει απλά το διάλογο με συνομιλητές αντίστοιχου επιπέδου. Το μόνο που προδίδει την καταγωγή του σε αντίστιξη με την αφυδατωμένη βαθύπλουτη οικογένεια είναι το ερωτικό πάθος. Ένα πάθος που τον μεταχειρίζεται αρχικά σαν άθυρμα, όπως δηλαδή αντιμετωπίζει ο ίδιος τους συνανθρώπους του, σαν πιόνια δηλαδή ενός προσχεδιασμένου παιχνιδιού. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο έρωτας του είναι αυθεντικός αλλά και ατελής. Την κρίσιμη στιγμή υποχωρεί μπροστά στον κίνδυνο να κατεδαφιστεί το οικοδόμημα που στηρίζει την οικονομική και κοινωνική του ανέλιξη. Ο πρωταγωνιστής δεν ιεραρχεί αξίες, αλλά προτεραιότητες. Κι έτσι συντελείται μια τομή, που ωστόσο δεν ξενίζει, γιατί επιβεβαιώνει τη ρηχή προσωπικότητά του. Οι Ερινύες που τον κυνηγούν κατόπιν δεν εκτελούν μια «δίκαιη» τιμωρία, γιατί κατά τον Άλεν τέτοια τιμωρία δεν υπάρχει. «Απλώς» ο ήρωας χάνει την ανθρώπινή του υπόσταση, υποβιβάζεται σε μία άλλη οντολογική κατηγορία. Αυτή η μετάλλαξη δεν αποτελεί προϊόν μιας άνωθεν επιβαλλόμενης τιμωρίας ποινικής ή έστω ηθικής, αλλά εσωτερική, συστατική του εγκλήματος συνέπεια: ο Άλεν, με την ταινία του, μας δίνει ένα ουσιαστικό ορισμό της ηθικής.