Η «συμφωνία των πολιτισμών»

Μετά τη λήξη του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου το αντιαποικιακό κίνημα οδήγησε στην πολιτική χειραφέτηση πολλών λαών ανά τον κόσμο και στη δημιουργία αρκετών νέων κρατών. Οι υπό αποικιοκρατικό καθεστώς λαοί επικαλέστηκαν το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση. Αυτή περιλαμβάνει όχι μόνο την πολιτική αυτονομία, αλλά και την οικονομική κυριαρχία κάθε λαού στο φυσικό πλούτο και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές του. Το διττό περιεχόμενο του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση κατοχυρώθηκε σε αποφάσεις σχετικά με την αυτοδιάθεση των λαών, σε ψηφίσματα σχετικά με την οικοδόμηση μιας νέας διεθνούς οικονομικής τάξης και σε συνθήκες για τα ανθρώπινα δικαιώματα υπό την αιγίδα του ΟΗΕ. Οι χώρες του τρίτου κόσμου διέθεταν την απαραίτητη πλειοψηφία για την υπερψήφιση αυτών των κειμένων, απέναντι στους δυτικούς που παρέμβαλλαν προσκόμματα και αντιρρήσεις.

Φυσικά, η πλήρης εφαρμογή του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση δεν περιορίζεται στην αποτίναξη του ξενικού ζυγού. Περαιτέρω απαιτείται η ύπαρξη και εύνομη λειτουργία ενός δημοκρατικού κράτους που θα σέβεται και θα εγγυάται όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η αποτυχία των αραβικών χωρών να καθιερώσουν ένα διαφανές σύστημα εύλογης αξιοποίησης των ενεργειακών πόρων τους απορρέει από τη φύση των καθεστώτων που έχουν εγκαθιδρυθεί στην ευρύτερη περιοχή, αλλά μπορεί να ερμηνευτεί και ως μια έμμεση αλλά σαφής νίκη του υπερ-εθνικού παράγοντα-κεφαλαίου σε βάρος της δημοκρατικής αρχής. Το όραμα της αυτοδιάθεσης, η εθνική δηλαδή ολοκλήρωση, δεν έχει εκπληρωθεί στην ολότητά του. Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει εν μέρει γιατί βρίσκουν πρόσφορο έδαφος οι εσωτερικοί αποσταθεροποιητικοί παράγοντες. Ο σκηνοθέτης μας παρουσιάζει επιπρόσθετα και τις κοινωνικές συνθήκες εν τη γενέσει του φαινομένου της τρομοκρατίας.

Από την πλευρά των Η.Π.Α., του μεγαλύτερου καταναλωτή πετρελαίου στον κόσμο, τα πράγματα είναι ίσως ακόμα πιο δυσάρεστα. Στο παρελθόν, η χάραξη και εφαρμογή της εξωτερικής πολιτικής των Η.Π.Α. στηριζόταν στο, καλώς ή κακώς εννοούμενο, εθνικό τους συμφέρον. Το πώς αποκρυσταλλωνόταν κάθε φορά αυτό, αποτελούσε συνάρτηση πολλών, και συχνά αντικρουόμενων παραγόντων. Στο βαθμό που αυτοί οι παράγοντες συγκρούονταν μέσα σε ένα συγκεκριμένο, τυπικό ή και άτυπο, διαδικαστικό πλαίσιο, υπήρχε μια μεγαλύτερη ή μικρότερη νομιμοποίηση της τελικής απόφασης. Στο Syriana, ωστόσο, εμφανίζεται ένα κράτος, το οποίο υποτάσσεται ή καλύτερα ταυτίζεται πλήρως με τις μεγάλες πετρελαϊκές επιχειρήσεις αμερικανικών συμφερόντων. Η χώρα, στην οποία κατά τον Τοκβίλ η δημοκρατία ήταν κοινωνική κατάσταση, αποκτά όλο και περισσότερο ολιγαρχικά χαρακτηριστικά. Πρόκειται όμως για μία εκφυλισμένη μορφή ολιγαρχίας, η οποία μετατρέπεται σταδιακά σε μία εν δυνάμει απειλή για τις ελευθερίες των πολιτών ανά τον κόσμο, δεδομένης και της τεράστιας ισχύς που έχουν οι Η.Π.Α. στη διεθνή σκηνή. Συνακόλουθα, καταρρέει το μύθευμα περί απρόσκοπτης λειτουργίας της οικονομίας της αγοράς, που χάρη στην αόρατη εναρμόνιση ατομικών συμφερόντων παράγει το βέλτιστο αποτέλεσμα. Μόνο με την αρωγή της ημιεπίσημης κρατικής βίας ανθεί ο καπιταλισμός. Ως κοινός παρανομαστής ένθεν κακείθεν (Αμερική-Αραβικές χώρες) ορίζεται η άνευ ορίων λατρεία του χρήματος. Εδώ ο σκηνοθέτης του Syriana χτυπάει διάνα : παρά τις πολιτισμικές και θρησκευτικές διαφορές, ο αμερικανός καπιταλιστής και ο άραβας άρχων συμφωνούν στην πράξη ότι υπέρτατος κανών, αδιαμφισβήτητη αρχή, εντέλει Θεός, δεν είναι άλλος παρά το δολάριο. Η ουσιαστική συμφωνία των δύο πλευρών υπερβαίνει ή μάλλον καταργεί τη «σύγκρουση των πολιτισμών».

Η ταινία είναι εξαιρετικά τολμηρή, και σε αυτό το σημείο πρέπει να αναγνωριστεί η συμβολή του Τζωρτζ Κλούνεϊ, ο οποίος μας παραδίδει τη μεστότερη ερμηνεία της καριέρας του. Τίθεται το ερώτημα μέχρι πού φθάνουν τα όρια ανοχής και αντοχής της αμερικανικής κυβέρνησης απέναντι σε τέτοιες ταινίες. Το Syriana είναι τολμηρό τόσο όσον αφορά στην απροκάλυπτη παρουσίαση της εσωτερικής λειτουργίας των υπηρεσιών εθνικής ασφαλείας των ΗΠΑ, όσο και κυρίως αναφορικά με την αποκάλυψη των δολοφονικών μεθόδων που αυτές μετέρχονται εκτός Η.Π.Α.. Εξάλλου, οι τρομοκράτες δεν παρουσιάζονται ως φανατικοί, επίδοξοι καταστροφείς του πολιτισμού, αλλά ως αποπροσανατολισμένοι νέοι δίχως μέλλον, οι οποίοι, χρησιμοποιώντας την αμερικάνικη τεχνολογία, επιχειρούν απρόσφορα να πλήξουν τον Γολιάθ. Από την άλλη μεριά, βέβαια, εγείρονται και ορισμένες αντιρρήσεις σχετικά με την απολυτότητα με την οποία περιγράφεται η διάβρωση των αμερικάνικων θεσμών.

Παρόλη την τόλμη του ωστόσο, το Syriana δεν κατατάσσεται στις μεγάλες ταινίες. Προβλήματα καλλιτεχνικής τάξεως δεν της επιτρέπουν να αφήσει εποχή. Καταρχάς στο επίπεδο της φόρμας. Ο σκηνοθέτης προσπαθεί, χωρίς μεγάλη επιτυχία, να ισορροπήσει ανάμεσα στην πολυπλοκότητα της πραγματικότητας και στην πρόθεσή του να αποφύγει πάση θυσία τη μονομέρεια ή την υπεραπλούστευση. Όλα λέγονται και λίγα εννοούνται. Η συνεχής μετατόπιση της δράσης προσδίδει στην ταινία ιλιγγιώδη χαρακτήρα, καθώς ο θεατής μεταφέρεται ακατάπαυστα από ήπειρο σε ήπειρο. Η πρώτη παγκοσμιοποιημένη ταινία; Χρειάζεται πολλή μαεστρία ή σκηνοθετική εμπειρία για να συντονιστούν με επιτυχία επικαλυπτόμενες ή συντείνουσες ιστορίες. Λείπουν απελπιστικά τα στοιχεία της φρεσκάδας, της έκπληξης, του σασπένς. Επίσης στο επίπεδο της δραματουργίας. Η γυμνή αλήθεια δεν επαρκεί για τη δημιουργία ενός μεγάλου έργου τέχνης, πολύ συχνά μάλιστα αποτελεί εμπόδιο. Είναι εμφανής η απεγνωσμένη προσπάθεια του σκηνοθέτη να εντάξει στην πλοκή ενσταντανέ από την προσωπική, και πόσο αποτυχημένη, ζωή, των βασικών πρωταγωνιστών. Σαν να κλείνει το μάτι στο μέσο (αμερικανό) θεατή, που ασυνήθιστος στις αυστηρά πολιτικές ταινίες, απαιτεί βιωματικές, «επεξηγηματικές», σφήνες. Το τέλος της ταινίας είναι κατά τη γνώμη μου, το λιγότερο, αμφίσημο: η επιστροφή στη συζυγική εστία, η είσοδος του πατέρα στο σπίτι, εκφράζουν μια νοσταλγία για την οικογενειακή αρμονία, που απονευρώνει τον κεντρικό νοηματικό πυρήνα της ταινίας.